Wednesday, September 11, 2013

भुकम्प, यसको असर र जोखीम


(भाद्र २६,२०७० को नागरिकमा प्रकाशित)

यहि भाद्र १४ गते रातको लगभग ११:३५ को आसपासमा नेपालको मध्यभाग ६ रिक्टर स्केल(स्थानिय मापन)को भुईचालोको कारण हल्लिन पुग्यो, सामाजिक संजालहरु एकै पटक भुकम्पमय बने, सबैजना यस प्रति चनाखो बनेको देखियो। UNDP को बिपद् ब्यबस्थापन संबन्धि संस्थाले २००४ मा निकालेको रिपोर्टको आधारमा बिश्वमा भुकम्पिय जोखिमको ११औं स्थानमा पर्ने देशमा हाम्रो तयारी कस्तो छ त? के हाम्रो समाजमा यस्ता भुकम्प आउदा के गर्नुपर्छ, कसरि सुरक्षित रहनुपर्छ भन्ने जनचेतना राम्रो छ त? हिजोकै केहि प्रतिक्रिया हरु हेर्दा र बुझ्दा यसको कमि देखिन्छ। पछिल्ला बर्षहरुमा भुकम्प आउने क्रम बढ्न थालेको देखिन्छ र यसले केहि बर्ष भित्रैमा ठुलै भुइचालो जान सक्छ भन्ने पनि बुझ्न सकिन्छ। भाग्यबस अहिले ठुलो भुईचालो आएको छैन, हामीले सानासाना भुइचालोहरु महसुस गरेका छौं, त्यसैले राजधानीमा ठुलो क्षति हुन पाएको छैन।
नेपालमा भुईचालोको ईतिहास करिब ई. सं. १२५५ देखिको रहेको पाईन्छ जुन समयमा काठमाण्डौंका एक तिहाई देखि एक चौथाई हाराहारी मानिसले ज्यान गुमाएको बताईन्छ। त्यस भन्दा पहिले पनि भुईचालो नगएका होईनन तर कुनै पनि यकिन समयका तथ्यहरु फेला नपरेका मात्र हुन।  यस्तै सन १४०८, १८१० मा पनि ठुला भुईचालो गएका थिए तर यसको यकिन तथ्यांक भेटिएको छैन। सन १८३३ देखि कुनै रुपमा तथ्यांकहरु पाउन सकिन्छ जुन समयमा ७.८ रिक्टरको भुइचालोका कारण काठमाण्डौंका करिब ५०० मानिसले ज्यान गुमाएका थिए। पछिल्लो सन १९३५ (बि. सं. १९९० माघ २) को भुईचालोलाई सबैभन्दा ठुलो भुइचालोको रुपमा लिईन्छ जसको कारण करिब १६००० मानिसको ज्यान गएको थियो। यसै महाभुकम्पको सम्झना र समाजमा भुकम्प संबन्धि जनचेतना फैलाउनको लागी त्यस दिनलाई प्रत्येक बर्ष भुकम्प दिबसको रुपमा मनाउन थालियो। यस बिचमा नेपाल वा भारतका बिभिन्न स्थानमा केन्द्रबिन्दु भएर गएका बिभिन्न भुकम्पको कारण पनि कयौं नेपालीले ज्यान गुमाइसकेका छन।
एक अनुसन्धानले हाम्रो देशको डिजाईन कोड (मापदण्ड) र प्रचलित निर्माण प्रबिधिले निर्मित संरचनाहरु अन्य मापदण्ड (ATC-40 FEMA-356) बाट निर्मित संरचना भन्दा बढि जोखिममा रहेको जनाएको छ। पछिल्लो समयमा बिभिन्न नगरपालिकाहरुले भुकम्पिय प्रतिरोधि भवनसंहिता लागु गरेकाले नक्सा बनाउदा अनिबार्य पर्ने ठाउँमा मात्र आम मानिसले घर बनाउदा नक्सा बनाउने गर्दछन तर यि मध्ये करिब ८५% (अनुमान) घर हरु नक्सामा रहेको संरचनागत डिजाईन नअपनाई, सामान्य निर्माण ठेकेदारको भरमा बन्ने गरेका छन। निकै कम मानिसले मात्र ईन्जिनियरको रेखदेखमा आफ्नो घर बनाउने गरेका छन। यस किसिमले निर्माण गरिएका संरचना कति बलियो होलान त? हामी सहजै अनुमान लगाउन सक्छौं।
काठमाडौं किन धेरै हल्लिन्छ अन्य स्थानको तुलनामा? संरचनामा कस्तो असर पर्छ?