भूकम्पको भविष्यवाणि तथा सम्भावना

सुधीर रजौरे
srajaure(at)hotmail.com

पृथ्वीमा दिनहुँ सयौँको संख्यामा भकूम्पहरू गइराखकेा हुन्छन जसमध्ये धेरैजसो साना हुन्छन् । तर ती मध्ये सानो संख्यामा रहेका, केही भूकम्प निकै शक्तिशाली हुन्छन् जस्ले ठूलो मानवीय तथा भौतिक क्षति पुर्याउँछन् र उक्त देशको आर्थिक अवस्थामै नराम्रो असर पार्न सक्छन् । ठूला भूकम्पको केन्द्रबिन्दू मानवबस्तीको नजिक परेमा तथा भूकम्प रातको समयमा गएमा स्थिति कहालीलाग्दो हुनसक्छ । ठूला भूकम्पले केही सेकेन्डमै हजारौँेको ज्यान लिन्छन, लाखौँलाई घाइते र घरबार बिहीन बनाइदिन्छन जस्को पीडा जीवनभर मानसपटलमा बसिरहन्छ । भूकम्पबाट अचानक ठूलो जन–धनको क्षति हुने गरेकाले भूकम्पको भविष्यवाणिको चारैतिरबाट आवाज उठिरहेको छ । यस्तो जनअपेक्षा भूकम्पको क्षेत्रमा काम गरिरहेका वैज्ञानिकहरूको लागि एक ठूलो चुनौतीका साथै प्रेरणा पनि बनेर उभिएको छ । भूकम्पहरू विश्वभर तर केही निश्चित स्थानहरूमा दैनिक जाने गर्दछन् । यस्ता निश्चित स्थानहरू टेक्टोनिक प्लेटका सिमानाहरूमा पर्दछन् । हिमालय क्षेत्र यस्तै एक सिमानामा पर्दछ् जस्ले भारतीय प्लेट र यूरेशियन प्लेटलाई छुट्याउँछ । नेपालमा पनि वर्तमानमा भूकम्पहरू गइराखेका छन् तर धेरैजसो साना छन् र यन्त्रको माध्यमबाट मात्र यस्ता

भूकम्पहरू थाहा पाइन्छन् । साधारण अवस्थामा, भूकम्पको म्याग्निच्यूड करिब चार वा सो भन्दा माथिको भएमा मात्र हामीले यसको अनुभव गर्न सक्द्छौँ (चित्र १) । लिखित इतिहासमा, विशेष गरेर नेपालको पूर्वी भागमा ठूला भूकम्पहरू गएर ठूलो जन–धनको क्षति भएका प्रमाणहरू भेटिएका छन् । वि. सं. १९९० मा, भोजपुरमा केन्द्रबिन्दु भएको (म्याग्निच्यूड ८.२), महाभूकम्प तथा वि. सं. २०४५ मा उदयपुरमा केन्द्रबिन्दु रहेको (म्याग्नेच्यूड ६.५) भूकम्पहरू नेपालमा गएका ठूला भूकम्पका पछिल्ला उदाहरणहरू हुन् । नेपाल लगायत यसका सीमा क्षेत्रमा निरन्तर रुपमा बढ्दो जनसंख्या, अनियन्त्रित एवं अब्यवस्थित रुपमा बढ्दो शहरीकरण र कमजोर निर्माण कार्यहरूका कारणले वि. सं. १९९० को जत्रो भूकम्प अहिले गएमा निकै ठूलो संख्यामा मानिस हताहत हुने अनुमान सहजै गर्न सकिन्छ । भूकम्पबाट हुने क्षतिमा स्थान विशेषको भौगर्भिक बनावटको पनि भूमिका हुन्छ । कमलो भौगर्भिक बनावट भएका स्थानहरूमा भूकम्पका तरङ्गहरूको एम्प्लिच्यूड बढ्ने भएकाले काठमाण्डौं उपत्यका र तराईजस्ता स्थानहरूमा भूकम्पले बढी क्षति पु¥याउन सक्छ । भौगर्भिक बनावट बाहेक मानिसको बाक्लो बस्ती, भूकम्पको स्रोत क्षेत्रबाट मानवबस्ती बीचको दूरी, भूकम्पको म्याीग्नच्यूड, भूकम्पको कम्पन अवधि, भूकम्प गएको समय (किनभने रातको समयमा भूकम्प गएमा बढि क्षति हुन सक्छ) र मानवनिर्मित कमजोर संरचना (घर) ले पनि भूकम्पको असर व्यापक पार्न सहयोग गर्दछन् । 

भुकम्पको भविष्यवाणि

भूकम्पको भविष्यवाणिका लागि विश्वमा निकै प्रयासहरू भएका छन् र भइरहेका छन् तर अहिलेसम्म भरपर्दो प्रविधि हातलागेको छैन । ठूला ऐतिहासिक भूकम्पको राम्रो अध्ययन भएका क्षेत्रहरूमा भविष्यमा ठूलो भूकम्प जाने सम्भावना भएको स्थानको अनुमान गर्न सम्भव छ तर भूकम्प जाने समयको बारेमा भने केही पनि अनुमान गर्न सकिँदैन । भूकम्पको भविष्यवाणि गरेर जन–धनको क्षति कम गर्न भूकम्पबाट बढी प्रभावित हुने जापान, अमेरिका, चीन तथा तत्कालीन सोभियत संघले यस क्षेत्रमा निकै ठूला प्रयासहरू गरेका छन् र गरिरहेका छन् । ठूला भूकम्प गएका क्षेत्रहरूमा भूकम्प जानु अघि geophysical, geochemical  तथा geodetic गुणहरूमा परिवर्तनहरू आउने गरेका विभिन्न रिपोर्टहरू सङ्कलित छन् । विभिन्न देशमा गरिएका  अध्ययनहरूबाट, भूकम्प जाने क्षेत्रमा करिब ४०० प्रकारका भूकम्पका सम्भाव्य पूर्वसूचकहरू हालसम्म पाइएका छन् । यस्ता सूचकहरूमा जनावरको अस्वाभाविक व्यवहार पनि पर्दछन् । यस्ता केही पूर्वसूचकहरूको छोटो परिचय तल दिइएको छ् ।

जमिनको सतहमा आउने परिवर्तर्नन (Land Deformation)

ठूला भूकम्प जाने केही महिना वा दिन अगाडि भूकम्प जाने क्षेत्रमा असामान्य किसिमका परिवर्तनहरू आउने गरेको पाइएको छ । यस्ता परिवर्तनहरूमा सर्भे प्वाइन्टहरू बीचको दूरी, उँचाइ, सतहमा बनेको कोण तथा झुकाव (Slope) मा आउने परिवर्तन पर्दछन् । 

जमिनमुुनिको जलसतहमा परिवर्तर्नन 

भूकम्प जानुपूर्व पृथ्वीको सतहमा आउने परिवर्तनले पृथ्वीको माथिल्लो भाग खुम्चिन जान्छ जस्को कारणले भूभिगत जलभण्डारको सतह बढेर पहिले भन्दा माथी आउन सक्छ । वर्षात्को समयमा यस्तो प्रक्रिया चिन्न नसकिएपनि खडेरीको समयमा अनायास भूभिगत पानीको सतह बढ्ने तथा पानीको मुहानमा बिनाकारण पानीको मात्रा बढ्ने वा घट्ने हुनसक्छ । स्वाभाविक वार्षिक रुपमा हुने भूविस्थापन भन्दा, भूकम्प जानु केही समय अघि, फरक किसिमले छिटो–छिटो भूविस्थापन हुँदा भूभिगत जलभण्डार थिचिनाले भूभिगत पानीको सतह बढद्छ । 

भूकम्पका तरङ्गको गतिमा आउने परिवर्तन

भूकम्पबाट मुख्य दुई किसिमका तरङ्गहरू उत्पन्न हुन्छन् । कुनैपनि स्थानमा प्राइमरी वेभ पहिला आइपुग्छ र त्यसपछि सेकेन्डरी वेभ आइपुग्छ  प्राइमरी वेभको गति तथा सेकेन्डरी वेभको गतिको अनुपात करिब १.७३ छ भने प्राइमरी वेभको गति, पृथ्वीको (माथिल्लो २३ किलोमिटर मोटो भागमा) करिब ५.६ किलोमिटर प्रति सेकेन्ड छ । ठूला भूकम्पहरू जानुपूर्व उक्त दुई किसिमका तरङ्गको गतिको अनुपात घट्ने गरेको पाइएको छ । भूकम्प जानुभन्दा केही समय अघि भूकम्पको स्रोत क्षेत्रमा जमिनमुनि चिराहरूपर्ने (dilatation) कारणले यस्तो परिवर्तन आउनसक्छ ।

भुबिध्युतिय गुण्मा परिवर्तन

प्रकृतिमा प्रत्येक वस्तुको आफ्नै विद्युतीय गुण हुन्छ । ठूला भूकम्प जानुअघि भूकम्पको स्रोत भएका क्षेत्रमा रहेका चट्टानहरूको विद्युतीय गुणमा पनि परिवर्तन आउने गरेको देखिएको छ । भूकम्प जानुअघि जमिनमुनि अत्यधिक दबावका कारणले चिराहरू तन्कन (dilatation) हुन थाल्द्छन् । यसरी बनेका चिराहरूमा पानी वा अन्य तरल पदार्थको प्रबेश हुँदा भूविद्युतीय अवराधे घट्ने गदर्छ र यो गुण भुकम्प गइसकेपछि पुरानै अवस्थामा फर्कने गरेको पाइएको छ ।

पूर्वकम्प (Foreshock) गतिविधि

ठूला भूकम्पहरू जानुभन्दा पहिले केही साना वा मझौला किसिमका भूकम्पहरू जाने गर्दछन् र यस्ता भूकम्पलाई पूर्वकम्प भन्दछन् । यी पूर्वकम्पहरू मानिसले थाहा पाउने वा उपकरणहरूले मात्र थाहा पाउने हुन सक्दछन् । पूर्वकम्पहरू सानोतिनो क्षति पुराउनेखालका हुनसक्छन् जसले हामीलाई अलि सतर्क पनि बनाउँछन् । सन् १९७५ मा चीनको हाइचेंगमा गएको भूकम्पको (म्याग्निच्यूड ७.३) भविष्यवाणि यस्तै प्रकार का केही शक्तिशाली पूर्वकम्पमा पनि आधारित थियो जस्को लगत्तै प्रशासनले शहर खाली गराउने आदेश दिएको थियो । सन १९७६ मा तानसांगमा गएको भूकम्प (म्याग्निच्यूड ७.८) अघि भने यस्ता पूर्वकम्प गएका थिएनन् र भूकम्पको भविष्यवाणि पनि भएको थिएन । सन १८३३ मा काठमाँडौको उत्तरमा केन्द्रबिन्दु रहेको अनुमान गरिएको करिब ७.७ म्याग्निच्यूडको भूकम्पको केही क्षण अगाडि पनि दुई शक्तिशाली पूर्वकम्प गएको पाइएको छ, जसको कारणले मानिसहरू घरबाहिर बसेका थिए र ठूलो मानवीय क्षति भएको थिएन ।

b-value मा परिवर्तन

साना भूकम्पहरू तथा ठूला भूकम्पबिच रहेको सम्वन्धलाई भूकम्प वैज्ञानिकहरू गुटेनबर्ग र रिक्टरले log10 N = a - bM समीकरण मार्फत स्थापित गरेका हुन् । दिइएको सम्वन्धमा N भनेको भूकम्पको संख्या हो जस्को म्याग्निच्युड M भन्दा बढी हुन्छ । a र b कन्स्टान्ट हुन् जसमा b भने b-value हो । यो b-value सामान्यतः करिब १ हुन्छ । ठूलो भूकम्प जानुपूर्व भूकम्पीय गतिविधि घट्ने भएकाले यस्को मान पनि घट्छ् तर ठूलो भूकम्प गइसकेपछि भने यो पुरानै अवस्थामा फर्कन्छ । सामान्य अवस्थामा सानो b-value (साना भूकम्पको संख्या कम रहेको अवस्था) ले भूकम्पको स्रोतक्षेत्र कडा चट्टानले बनेको छ भन्ने जनाउँछ भने ठूलो b-value (साना भूकम्पको संख्या धेरै रहेको अवस्था) ले भने कमजोर चट्टानहरू रहेको सङ्केत गर्दछ ।

पृथ्विको भित्री भागबाट हुनुनुने ग्यासको निष्काशनमा परिवर्तन

पृथ्वीको सतहमा रहेका भौगर्भिक भ्रंश (Geological faults) को माध्यमबाट पृथ्वीको भित्री भाागबाट निरन्तर विभिन्न खालका ग्यासको निष्काशन भइरहेको पाइएको छ । यस्ता ग्यासमा रेडियोधर्मी रेडोन ग्यास, कार्बन डाइअक्साइड ग्यास तथा हाइड्रोजन सल्फाइड ग्यास आदि पर्दछन् । यस्ता ग्यासको निष्काशन दर ठूला भूकम्पहरू जानुभन्दा अघि निकै बढेर गएको विभिन्न अध्ययनहरूमा पाइएको छ । नेपालमा पनि हालै आएर यस्तो अध्ययन कार्य सुरु भएको छ । खानी तथा भूगर्भ विभाग र फ्रान्सको Institut de Physique du Globe de Paris (IPGS) को संयुक्त सहभागितामा रसुवा जिल्लाको स्याफ्रुबेसी क्षेत्रमा यस्तो अध्ययन गर्न थालिएको छ । भूकम्प जानुपूर्व पृथ्वीको गर्भमा चिराहरू बन्ने कारणले निष्काशन दरमा परिवर्तन आउने वैज्ञानिक विश्लेषण छ । 

जनावरको अस्वाभाविक व्यवहार 

माथि उल्लेख गरिएका भूकम्पका पूर्वसूचकहरू बाहेक सर्प, मुसा, कुकुर, चरा तथा घोडाहरू जस्ता जनावरहरूले पनि विभिन्न ठूला भूकम्पहरू जानुभन्दा केही दिन अगाडि, सामान्य अवस्थामा पनि, अस्वाभाविक व्यवहार प्रदर्शन गरेको सुनिएको छ । जनावरहरूले धेरै कुरामा आफ्नो प्रतिक्रिया देखाउने गर्दछन् जस्मा भोक, यौनइच्छा, आफ्नो प्रभावक्षेत्रको सुरक्षा र शत्रुहरूको उपस्थिति आदि पर्दछन् । यस्ता अवस्थामा देखाउने व्यवहार र ठूला भूकम्पहरू जानु अगाडि, बिना कुनै स्पष्ट कारण, देखाउने ब्यवहारमा फरक हुन्छ जो हामीले चिन्न सक्छौँ । तर विश्वमा गएका सबै ठूला भूकम्पमा यस्तो ब्यवहार भने देखिएको छैन । चीनमा गरिएको एक अनुसन्धानमा यस्ता प्रतिक्रियाहरू ठूलो भूकम्प जानु केही घण्टा देखि दुई–तीन दिन अगाडि देखिएको पाइएको छ । हालसम्म जनावरहरूमा बिना स्पष्ट कारण देखिएका यस्ता अनौठा तथा अस्वाभाविक ब्यवहारहरूको सङ्क्षेपमा तल उल्लेख गरिएको छ । सन् १९७५ मा चीनको हाइचेंगमा गएको भूकम्पमा निम्न सङ्केत देखिए ।

१. बाख्राहरू आप्mनो खोरमा जान नमान्नु । 

२. बिरालाहरू, कुकुरहरू आफ्ना बच्चाहरू लिएर घरबाहिर जानु । 

३. सुंगुरहरू अनौठो गरी कराउनु । 

४. कुखुराहरू खोरबाट रातको समयमा पनि भाग्नु ।

५. चराहरूले रातको समयमा पनि खोर छाड्नु । 

६. चिडियाखानाका जनावरहरू राति आफ्नो खोरमा जान नमान्नु । 

७. चीसोको समयमापनि सर्प तथा मुसाहरू दुलोबाहिर जमिनमा आउनु । 

८. गाई, भैंसीहरू अग्लो स्थानमा जान खोज्नु । 

९. घरपालुवा जनावरहरू छट्पटिनु र अशान्त हुनु । 

१०. जंगली जनावरहरू आफ्ना स्वाभाविक वासस्थानहरू छाड्नु, आदि ।

सन १९७५, फरबरी को एक तारिखमा चीनको हाइचेंग शहरमा म्याग्नेच्युड ७.३ को भूकम्प गएको थियो तर भाग्यवश यसको भविष्यवाणि गरी शहर खाली गर्न प्रशासनले आदेश दिएको थियो । शहर खाली गरिएको कारणले गर्दा ठूलो म्याग्निच्यूड भएपनि निकै कम मानिसको मृत्यु भएको थियो । भूकम्मको कारणले शहरका अत्यधिक घरहरू नष्ट भएका थिए । भूकम्प जाने करिब एक महिना अघि ठूलो मात्रामा जनावरहरूका अनौठा ब्यवहारहरूका समाचारहरू आएका थिए । भूकम्प जानु केही दिनपूर्व जाडोको मौसम र जमिनमा हिउँ जमेको समय भएतापनि जमिनमुनि बस्ने सर्पहरू hibernation छाडेर र मुसाहरू दुलो छोडेर जमिनमा आए, जो कठोर जाडोका कारणले मारिएका थिए । यसैबीच केही कडा पूर्वकम्पहरू पनि आएको हुँदा शहर खाली गर्ने आदेश (भविष्यवाणि) जारी भएको थियो ।

यसैगरी १९७६ मा चीनको तानसांग क्षेत्रमा एक शक्तिशाली भूकम्प (म्याग्निच्यूड ७.८) गएको थियो जस्को कारणले करिब दुई लाख पचास हजार मानिसले ज्यान गुमाएका थिए । यस भूकम्पको भविष्यवाणि गर्न सकिएको थिएन । भूकम्प जानुपूर्व उक्त क्षेत्रको नजिकै एक कृषकले आफ्ना खच्चर र घोडाहरूले आहारा खान नमानेको देखेका थिए । ती जनावरहरू लात्तीले हान्दै तथा उफ्रँदै आफुलाई बाँधेको डोरी फुस्काएर भागेका थिए।

सन २००४ मा इन्डोनेशियामा गएको भूकम्प तथा उक्त भूकम्पले उत्पन्न गरेको सुनामीले ठूलो जनधनको क्षति भएको थियो । भारतको दक्षिण तथा श्रीलंकाबाट प्राप्त रिपोर्ट अनुसार सुनामी तटीय क्षेत्रमा आइपुग्नु अगाडि उक्त क्षेत्रका जनावरहरू त्यहाँबाट भागेर सुरक्षित क्षेत्रतर्फ गइसकेका थिए । 

नेपालमा बि. सं. १९९० को भूकम्प पछि एक लोककवि (श्री लोकनाथ पोखरेल, लोकमञ्जरी प्रकाशनमा) ले रचेको कवितामा सर्प लगायत अन्य जनावरहरूको मृत्यु भएको उल्लेख गरेका छन् । उक्त भूकम्प माघ २ गते जाडो महिनामा गएको कारणले जनावरहरू जमिन बाहिर आउँदा मृत्यु भएको हुनसक्छ र तिनिहरूले भूकम्पको पूर्वसङ्केत गरेका हुनसक्छन् । 

ठूला भूकम्प जानु पूर्व जनावरहरूमा देखिने अस्वाभाविक प्रतिक्रिया वास्तवमा अस्वाभाविक नहुन पनि सक्छन् र आउने भूकम्पको सङ्केत गरि राखेका हुन सक्छन् । ठूला भूकम्प जानु अघि जनावरहरूले किन अस्वाभाविक व्यवहार प्रदर्शन गर्दछन यस विषयमा पनि विश्वमा थुप्रै अनुसन्धानकार्यहरू भएका छन् र भइरहेका छन् । ठूलो भूकम्प आउँदा पहिले प्राइमरी वेभ आइपुग्छ र दूरी अनुसार केही समयपछि सेकेन्डरी वेभ आँउदछ जो हामिले पनि अनभु व गर्न  सक्दछौं । यस्तो अवस्थामा प्राइमरी वेभको कम्पनले नै जनावरहरू भाग्नसक्ने भएकाले बढी क्षति गराउन सक्ने सेकेन्डरी, लभ र रेलिग वेभको कम्पनबाट बचेका हुनसक्छन् । भुकम्प जानपुर्ब भुकम्प उत्पन्न गर्ने क्षत्रेमा हनुे भाैतिक तथा रासायनिक परिवर्तनका कारणले भूविद्युतीय तथा भूचुम्बकीय अवस्थामा परिवर्तन आउँछन् । यस्ता परिवर्तनप्रति जीवकोषहरू निकै सम्वेदनशील हुने गरेको पाइएको छ जसको कारणले उनीहरूले कम्पन सुरु हुनु केही समय अघि नै सम्भावित खतराको सचूना पाउने हनु सक्छ । ठुला भुकम्पहरू केही शय वर्षको अन्तरालमा मात्र जाने भएको हुँदा, उक्त समय भन्दा सानो जीवन भएका जनावरहरूले खतरा भनेर चिन्ने कुरा भने अनौठो छ । यसको उत्तर जान्न भन्दा पहिले हामीले जीव विकास क्रम बुझ्न भने जरुरी छ । जीव विकासक्रममा वातावरण अनुसार परिवर्तन आत्मसात गर्नसक्ने मात्र बाँच्न सक्छन र भूकम्पको वा यस्तै अन्य खतरा चिन्ने शक्ति जनावरहरूमा प्राकृतिक रुपमै आफ्ना बाबुआमाबाट वंशानुगत तथा प्राकृतिक रुपमा प्राप्त भएको हुनसक्छ ।

नेपालको पश्चिमी भागमा महाभुकम्प जाने सम्भावना किन ?

नेपाल हिमालय क्षेत्रमा उत्पन्न हुने भूकम्पहरूको प्रमुख कारण भारतीय टेक्टोनिक प्लेट निरन्तर रुपमा उत्तरतर्फ विस्थापन हुने क्रममा, हिमालयमा सञ्चित हुने दवाव र त्यसको विसर्जन हो । चित्र २ मा जिपिएस भेलोसिटीले ( तीरहरू) देखाए जस्तै करिब ३.५ सेन्टिमिटरका दरले प्रत्येक वर्ष इन्डियन प्लेट उत्तरतर्फ सरिरहेको छ र यसक्रममा हिमालय क्षेत्रमा दबाव बढदै जान्छ । सयौँ वर्षदेखि संचित भएर रहेको दबाव ठूला भूकम्पको माध्यमबाट क्षणभरमा विसर्जन हुने गर्दछ् । गोरखादेखि पश्चिमको क्षेत्रमा हालसम्म गरिएका अध्ययनहरूबाट सन् १५०५ (चित्र २ हेरौं) यता महाभकू म्पहरू गएको पाइएको छनै । महाभुकम्प केही शय वर्षदेखि नगएको अवस्था नै नेपालको पश्चिम क्षेत्रमा महाभूकम्प जाने अनुमानको आधार हो । उक्त क्षेत्रमा अहिले आठ म्याग्निच्यूड भन्दा ठूलो भूकम्पको लागि पर्याप्त ऊर्जा जम्मा भइसकेको अनुमान छ । निश्कर्ष भूकम्प नेपाल लगायत हिमालय तथा टेक्टोनिक प्लेटका सिमानाहरूका लागि एक नियमित प्रक्रिया हो । साना भूकम्पहरू दैनिक आइरहेका हुन्छन् भने ठूला भूकम्पहरू केही दशक तथा केही शताब्दि पछि आउने गर्दछन् । भूकम्पहरू दोहोरिएर आउने प्रक्रियालाई भूकम्प चक्र भन्दछन् । ठूला भूकम्पहरूको राम्रो अध्ययन भएका क्षेत्रहरूमा अब पालो कुन क्षेत्रको भन्ने अनुमान गर्न सकिनुका साथै सोही क्षेत्रमा पहिले महाभूकम्प गएको वर्ष तथा उक्त भूकम्पको म्याग्निच्यूडको आधारमा उक्त क्षेत्रमा कति वर्षको अन्तरालमा कत्रो भूकम्प आउनसक्छ भनि अनुमान गर्न सकिन्छ ।

ठूलो भूकम्प कुनै क्षेत्रमा गइसकेपछि उक्त क्षेत्रमा भूकम्पको विषयमा निकै सतर्कता जनस्तरमा तथा सरकारी स्तरमा बढ्ने गरेको पाइएको छ, जो स्वाभाविक पनि हो । महाभूकम्प गइसकेका क्षेत्रहरूमा छिटै (शय वर्ष भित्रै त्यस्तै भूकम्प आउने सम्भावना कम हुन्छ भने उक्त क्षेत्रको आसपासमा भने यसको सम्भावना बढेर जान्छ । नेपालमा सन् ११०० देखि यता ठूला भूकम्प गएका प्रमाणहरू पाइएका छन् जसमध्ये केहीले जनधनको क्षति पुर्याएको इतिहासमा उल्लेख गरिएको छ । यसबाट के प्रष्ट हुन्छ भने इतिहासमा महाभूकम्प गएर जन–धनको क्षति पुर्याए जस्तै भविष्यमा पनि यस्ता महाप्रलयकारी भूकम्प जान सक्छन् किनभने हिजोका भूकम्प उत्पन्न गर्ने कारण आज पनि विद्यमान छन् । सन् १९०५ मा भारतको कांगरामा तथा सन् १९३४ (वि. सं. १९९०) मा नेपालको पूर्विभागमा यस्ता ठूला प्रकृतिका भूकम्पहरू गइसकेको र उक्त क्षेत्रको बिचमा पर्ने भागमा सन् १५०५ यता यस्ता भूकम्प गएको नपाइएको हुँदा अब महाभूकम्प जाने सम्भावित क्षेत्र भनेको नेपालको गोरखादेखि पश्चिम तथा भारतको कांगरादेखि पूर्वको क्षेत्र हो किनभने उक्त दुई शक्तिशाली भूकम्प गएका क्षेत्रमा अब पुनः भूकम्प दोहोरिन केही शय वर्ष लाग्नेछ र निकट भविष्यमै (शय वर्ष भित्रै त्यस्तै भूकम्प आउने सम्भावना कम भएको छ तर म्याग्निच्यूड आठ भन्दा साना भूकम्पको सम्भावना भने उक्त दुई क्षेत्रमा (नेपालको पूर्वी क्षेत्र र भारतको कांगरा क्षेत्र) नकार्न सकिँदैन (चित्र २) । यदि महाभूकम्पहरू नेपालको पश्चिमी क्षेत्रको इतिहासमा लेखिन नछुटेका भए, उक्त क्षेत्रमा Indian Plate भूकम्पहरू उत्पन्न नगरिकन Tibetan Plate मुनि घुसिरहेको (aseismic creep) नभए र सञ्चित ऊर्जा सुस्त भूकम्पहरू (slow earthquake) को माध्यमबाट विसर्जन नभएको भए महाभूकम्प नगएको करिब पाँच शय वर्ष भइसकेको छ । यसरी लामो समयदेखि महाभूकम्प नजानुको अर्थ उक्त क्षेत्रमा महाभूकम्प जाने सम्भावना अन्य क्षेत्रभन्दा अत्यधिक बढी छ, तर भूकम्प जाने समयको अनमुान गर्न  भने सम्भव छनै । भविष्यमा, छिटै यस्तो प्रश्नको भरपर्दाे जवाफ आउन सक्ने सम्भावना पनि अहिलेसम्म देखिएको छैन ।

बेलाबेलामा गैर वैज्ञानिक क्षेत्रबाट गरिने भूकम्पको भविष्यवाणिमा कुनै वैज्ञानिक आधार हुँदैन र त्यस्तो भविष्यवाणिको पछि लागेर समय र स्रोतको पनि वर्वाद नगरौँ । हामीले महसूस गर्न सक्ने भूकम्पका झट्का छोटो समयमा बारम्बार आएमा अलि सतर्क भएर बसौँ किनकि यी ठूलो भूकम्पका पूर्वसूचक पनि हुन सक्दछन् । आजैदेखि भूकम्प गइहालेको खण्डमा बच्न अपनाउनुपर्ने सुरक्षाका उपायहरूको बारेमा राम्रो जानकारी राखौँ र तयारी पनि गरौँ । 

भूकम्प विज्ञान एक नयाँ विज्ञान हो, जो अहिले पनि विकासको क्रममा छ । भूकम्पको भविष्यवाणिको लागि हालसम्म भएका कार्यहरू अपूरा छन किनभने ठूला भूकम्पहरू बिरलै जान्छन् र एक व्यक्तिको सक्रीय जीवनकालमा एउटै ठाउँमा दोहरिएर ठूलो भूकम्प आउने सम्भावना निकै कम हुन्छ, जसले गर्दा अनुसन्धानकर्ताहरूले यसलाई आफ्नो जीवनमा पूर्णता दिन सक्दैनन् । अहिलेसम्म भूकम्प बिना सूचना आउँछ भन्ने सोचाइ विद्यमान छ तर भूकम्प आउनुपूर्व यस्ले दिने सूचनाहरू हामीहरूले नचिनेको पनि हुन सक्छ किनभने यो विज्ञानको नवीन अनुसन्धान क्षेत्र हो जो अझै पूर्ण छैन । हालसम्म तत्काल जाने भूकम्पको भविष्यवाणिको लागि अपनाइएका प्रविधिहरू परिक्षणकै क्रममा छन् । भूकम्पको भविष्यवाणिको लागि भइरहेका प्रयासहरूलाई विश्राम दिनु हुँदैन, बरु थप प्रयास आवश्यक छ । भूकम्प जानुअघि विभिन्न किसिमका सङ्केतहरू पनि देखिएको पाइएको छ, तर एक ठाउँमा देखिएका सङ्केतहरू अर्को ठाउँमा नदेखिने गरेका छन् भने देखिएका ठाउँहरूमा पनि भूकम्प आएका छैनन् । विभिन्न देशमा देखिएका भूकम्पका पूर्वसूचकहरूको अन्य क्षेत्रका साथै त्यही क्षेत्रमा समेत अन्य ठूला भूकम्पहरूको सन्दर्भमा सम्वन्ध पुष्टि हुन सकेको छैन, किनभने ठूला भूकम्प ती क्षेत्रमा दोहोरिएर गएका छैनन् । भूकम्पको भविष्यवाणिको लागि विश्वले काम गर्न थालेको अहिले झण्डै चालिस वर्ष भएको छ, तैपनि अत्याधुनिक प्रविधिको विकास भएको भर्खर मात्रै हो । चालिस वर्षको समय, भूकम्प दोहोरिएर कुनै एक क्षेत्रमा आउने समय भन्दा निकै कम भएको हुँदा पनि (ठूला) भूकम्पको भविष्यवाणिमा सफलता पाउन नसकिएको हो किन भने उक्त क्षेत्रमा कम्तिमा पनि एक पटक दोहोरिएर आएका (दुई भूकम्पहरूको अध्ययन कार्य पूरा भएको छैन जसले गर्दा भूकम्पको चक्र (earthquake cycle) को ज्ञान हामीसँग छैन । भूकम्प चक्रको राम्रो ज्ञान भएका अवस्थामा तथ्याङ्क कै आधारमा भएपनि भूकम्प दोहोरिएर आउने समय अनुमान गर्न केही सहयोग पुग्थ्यो । 

माथि उल्लेख गरिएका विभिन्न कारणहरूले गर्दा भूकम्प जाने समयको भरपर्दो भविष्यवाणिको अहिले तथा तत्काल भविष्यमा सम्भावना छैन । भूकम्प जाने समयको भविष्यवाणि गर्न नसकिएता पनि भूकम्पका उदाहरणहरूको प्रयोग गरेर, स्थानविशेषको भौगर्भिक बनावटका आधारमा उक्त स्थानमा भूकम्पको तीब्र कम्पनको भविष्यवाणि गर्न थालिएको छ र सतर्कता अपनाउन थालिएको छ । नेपालको सन्दर्भमा भन्नुपर्दा काठमाण्डौं लगायत तराई जस्ता कमजोर भौगर्भिक बनावट भएका स्थानहरूमा भूकम्पको असरबाट जन–धनको क्षति कम गर्न ती क्षेत्रहरूको भूकम्पीय शुक्ष्म विभाजन (seismic microzoning) गरी प्राप्त परिणाम अनुसार दीर्घकालीन नीति तर्जुमा गर्न अति आवश्यक छ ।

सन्दर्भ  सामाग्रीहरु

Earthquake Forecasting and Warning, Tsuneji Rikitake, center of Academic Publications, Tokyo, Japan

Joseph L. Kirschvink, April 2000, Earthquake Prediction by Animals: Evolution and Sensory Perception. Bulletin of Seismological Society of America

Roger Bilham, Vinod K. Gaur and Peter Molnar, Himalayan Seismic Hazard, Science, v. 293

Bilham, R. and Hough, S. 2006, Future Earthquakes on the Indian Subcontinent: Inevitable Hazard, Preventable Risk. South Asian Journal, v. 12

Roger Bilham, Niccholas Ambraseys, 2004, Apparent Himalayan Slip Deficit from the Summation of Seismic Moments for Himalayan Earthquakes, 1500-2000, Current Science

पर्यावरण मासिक, अंक ८, माघ, २०६३, पूर्णांक ७१, इको नेपाल, काठमाण्डौ

(यो लेख Bulletin of Nepal Geological Society, Vol. 26, April 2009 बाट लिईएको हो, समय सान्दर्भिक लागेकोले यस ब्लगमा राखिएको हो)